Niet zo heel erg lang geleden is een merkwaardige boomcirkel geïdentificeerd in de RK pastorietuin-annex-processietuin in Langeveen, Noord-Overijssel. Beter gezegd, het was een voormalige cirkel, van precies twaalf bomen die bijna alle tot boomruïne waren geworden. Er staan nog drie te onderscheiden bomen: een kastanje, een linde en een haagbeuk. Van de andere bomen resteerde niet veel meer dan een rottende stomp of een plantgat.(deze bomen waren heilige bomen bij druïden)Er is echter wel een reconstructie van te maken: twaalf onderling van elkaar verschillende bomen in een bijna perfecte cirkel. De tuin moet uit de eerste helft van de twintigste eeuw dateren, evenals de bomen. Verrassend was de realisatie dat het hier om een specifiek motief in de tuinkunst ging: de twaalf apostelen.( het levenswiel bij de druïde bestond uit 8 delen plus de 4 elementen )
Het ontstaan van dit motief is nogal schimmig en, vreemder nog, het lijkt vooral toegepast te zijn in seculiere tuinen, dus niet zozeer in religieuze tuinen. Het motief is bijna altijd op dezelfde wijze uitgevoerd: twaalf bomen, vaak lindes, in een cirkel geplant. Een variant was echter een dergelijke cirkel met een dertiende boom in het midden, die dan Christus symboliseert en vaak ook door een andersoortige boom werd gemarkeerd, bijvoorbeeld een eik. Te Packwood House in Warwickshire werd rond het midden van de negentiende eeuw een ‘reconstructie’ uitgevoerd van de renaissance tuin die hier ooit was. Befaamd is de toen geplante ‘Sermon on the Mount’ (Bergrede) in taxusvormen, waarbij een boom als Christus aan de top van een oplopend terras staat en de twaalf apostelen zich tussen het luisterende vegetatieve ‘volk’ bevinden. Enkele decennia of twee eerder werden twaalf bomen in gelid geplant in Heslington Hall, Yorkshire, en kregen ook de benaming de twaalf apostelen.
Om onduidelijke redenen is het motief eveneens in Noord Duitsland populair geweest. Het park van Saxtorf bij Schleswig heeft twaalf lindes in een cirkel met een lariks (dus geen eik) in het midden, waarschijnlijk daterend uit het midden van de negentiende eeuw. In Kiel, in het zg. Düsternbrooker Gehölz, staat sinds circa 1824 een cirkel met twaalf lindes. Een derde voorbeeld is te vinden in het park van Jersbek bij Bargteheide,noordoostelijk van Hamburg, met wederom twaalf bomen. Een verdere merkwaardigheid is de beplanting aan een laan in het oostelijk deel van het park, waar de lindes in groepjes van drie, twee maal twee groepjes aan iedere zijde van het pad, staan (zie diagram).
Het gebruik van dit motief in ‘profane’ tuinen zou wellicht kunnen duiden op een aardigheid in ongewone plantverbanden, maar dit valt toch te betwijfelen. Er zijn meer voorbeelden te vinden in religieuze context, en niet alleen in katholiek kader. Rond1893 bijvoorbeeld liet de Doopsgezinde predikant David Goerz bij zijn woning in het juist door hem gestichte Bethel College in North Newton, VS, twaalf bomen als apostelen planten, ditmaal echter in een halve cirkel, wat ongewoon is. De fraaiste illustratie van de ups en downs van de idee apostelcirkel, kan echter worden gegeven aan de hand van twee berichten in The Detroit News uit 1941*,
waarin sprake is van één enkele overlevende uit een apostelcirkel in de oorspronkelijke vorm van twaalf reuze perenbomen (pyrus pyrifolia).
Van dit erfgoed modern aanbod diefstal actueel diensten organisatie stervende boom in Gladwin Park, Detroit, zouden zaadjes verspreid worden en hiertoe werd op 1 mei 1941 een kleine ceremonie georganiseerd. De cirkel zou zijn geplant rond het midden van de achttiende eeuw door Jezuïeten paters in de wildernis die toen Detroit was. Lange tijd werd de boom St. Petrus genoemd, maar tijdens de toespraken bij de plechtigheid wist een lang ingezetene te vermelden dat dit Judas was, de enige boom die altijd ietsjes bezijden de cirkel had gestaan.
Er blijken nog een heel aantal Nederlandse voorbeelden te zijn: Sonsbeek in Arnhem heeft de bekende Apostelberg waarop elf (oorspronkelijk twaalf) Hollandse lindes in een cirkel, geplant tussen 1810 en 1825. De andere voorbeelden zijn nogal onzeker, soms (zoals op Het Hassink bij Epse) staan twee bomen in een cirkel van twaalf eiken, of gaat het om een incomplete cirkel (Babberich), of om dertien lindes (Loenen in Slijk-Ewijk).
Terugkerend naar de tuin in Langeveen moet nog eens worden aangetekend dat dit het enige voorbeeld is waar iedere ‘apostel’ door een ander soort boom wordt aangegeven – een vegetatieve wijze van karakterisering. En het is waarschijnlijk deze aanpak die de versnelde ondergang van de bomen heeft tewerk gesteld: verschillende soorten hebben verschillende behoeftes en wijze van groeien – uiteindelijk moeten de bomen elkaar in de weg zijn gaan zitten en zijn ze langzaam afgestorven, terwijl de oudere, éénsoortige cirkels in bijvoorbeeld Duitsland nog allen overleven.
Dat het motief nog wel degelijk een toekomst heeft, laat de recente inrichting van de zogenaamde Lebensgarten in het Westfaalse Amelunxen zien: hier vormen onder meer twaalf appelbomen een cirkel, met in het midden een linde.
Literatuur:
* ’Patriarch to Live Anew: Seeds to Extend Life of Famous Tree’, The Detroit News, 27
april 1941.
Garnet Warfel, ‘Not St. Peter but Judas Is Last of Apostle Trees’, The Detroit News, 2
mei 1941.
Wim Meulenkamp en Liselotte Coenen, ‘De twaalf apostelen als semi-religieus motief in de tuinkunst’, Cascade: bulletin voor tuinhistorie, XIII, nr. 1, 2004, 34-44.
Wim Meulenkamp, ‘Groene religie’, Onze eigen tuin, LII, nr. 2, zomer 2006, 38-39.
Mijn raadgepleegde literatuur:
P.Carr Gomm
Geen opmerkingen:
Een reactie posten